ادامه بحث

آگـاهى از گذشته به تنهايى براى رخ دادن رشد كفايت نمى كند و بايد توام با آينده نگرى و برنامه ريزى براى آينده و اجراى پيوسته آن باشد. بدينسان است كه ادراك ما از زمـان كـمـال مـى يابد. ويليام استرن با درايت تمام مى گويد: ذهن انسان در جريان رشـد و تـحول خود، واجد خصوصيت بلندى است . به اين معنا كه افكار آدمى بيشتر منتظر حـوادث آيـنده ، چه دور و چه نزديك است تا نگران خاطرات گذشته . به عبارت ديگر، از لحاظ ذهن انسان رابطه با آينده نسبت به رابطه با گذشته ، مقدم واقع مى شود.
در واقـع ، انسان در حال انديشيدن درباره آينده خود يا ملت خويش يا بشريت به گذشته اش مـى نـگـرد و در آن درس و پـنـد و هـدايـتـى مـى جـويـد بـراى بـه كـار بـسـتـن در حال و در آينده . براى برنامه ريزى و طراحى آنچه به بايدها جامه واقعيت مى پوشاند نـظـر به تاريخ دارد. و اين ، بر خلاف پندار رايج ، طبيعى انسان نيست و تنها از علائق عـاليـه اى بـرمـى خـيـزد كـه جـمـعى از انسانها در خود ايجاد مى كنند تا چون محركى به انديشه ، داورى ، استدلال ، عمل و عواطفشان كيفيت ويژه و بايسته اى ببخشد.
بـراى همين فرايند آگاهانه و ارادى انسان مى توان در حيات آلى نظيرى طبيعى يافت كه پـايـه در نـظـام هـسـتى ، پيدايش ، و آفرينش دارد. چه ، در آنجا مى بينيم آنچه اتفاق مى افـتـد رفـع احـتـيـاجـات فورى جاندار نيست . فرايندهاى آلى از مقوله حركات درون زايى هـسـتـنـد كـه بـه طـرف آيـنده و گاهى آينده بسيار دور متوجه اند. جاندارى كه اين گونه حـركـات از آن سـر مـى زنـد نـتـيـجـه عـمـلى خـود را نـمـى تـوانـد مـشـاهـده كـنـد، و نـسـل بـعد از آن شاهد نتيجه خواهد بود. نمونه هاى حيرت انگيزى از اين خصوصيت غرايز حـيـوانـى را مـى تـوان در كـتـاب خـاطـرات مـربـوط بـه حـشـره شناسى تاءليف ژول فابر يافت .
لكـن وضـع جـانـوران سـطـح بـالا، فـرق مـى كـند. صاحبنظران بر اين باورند كه اينها اسـتـعـداد پـيـش بـيـنـى و تـوجـه بـه آينده دارند. و پيش بينى حوادث و حتى طرح ريزى افعال معطوف به آينده ، تا حدودى براى آنها امكان دارد.
نـظير تنوعى كه به نحو تكوينى از اين حيث در جانداران يافت مى شود در جامعه بشرى به نحو آگاهانه و ارادى مشهود است . اين تنوع به يك اعتبار و در پاره اى موارد عميقتر از آن چيزى است كه در حيات آلى وجود دارد. گروه بيشمارى از مردم به آينده خود توجهى در خـور نـدارنـد تا چه رسد به آينده بشريت و نسلهاى آتى . گروه عالى انسانى همه همّ و غـمـش بـراى نـسـل حاضر بشر و نسلهاى آينده است و از هيچ كوششى در اين راه دريغ نمى ورزد. بـرخـى از دانـشـمـنـدان و مـتـفـكـران عـمـرشـان را تـنـهـا صـرف حـل مـشـكـلات و مـسـائلى مى كنند كه پيشينيان نتوانسته اند بگشايند، پاسخ دهند، يا حتى مـطـرح كـنـند. اين فاصله وجودى ميان دو گروه انسانى شبيهى در حيات آلى و جهان طبيعى ندارد.